Geçen hafta bir araştırma için yolum Karadeniz’in şirin ilçelerinden Şile’ye düştü. Müzecilik tutkumu bilen dostumuz Kayhan Çındemir, Tahlisiye merkezini Sabri Trabzonlu ile birlikte gezmemi ve uzun yıllar İsveç’te yaşamış Şile’nin yerlilerinden Burhan Reşid Bey’in çekiç koleksiyonunu görmemi istedi. Dediklerini yaptım ve yaptığıma da çok seviniyorum. İki özel insanla tanıştım, yüreklerini gördüm. Yaptıklarına şahit oldum ve bunları sizlerle paylaşmak istiyorum.
Tahlisiyenin tarihi Şile’de saklı
İşte, koğuşu, kayıkhanesi, depoları ve baruthanesi ile Şile Tahlisiye binaları müze olmayı hak ediyor. Tahlisiye binalarını gezerken bugüne kadar binaları, malzemeleri ve anıları koruyanlara teşekkür etmek istiyorum. Bu kısa gezimde gördüklerimden çok etkilendim. Kendine has terimleri, aletleri ve ekipmanlarıyla orası Türkiye Tahlisiye Müzesi olmalı diye düşünüyorum.
Bu hizmeti Şile halkı unutmaz
Binaları gezerken tahlisiye tarihinin içinde olmak, hala yüzen ve gösterilere katılan eski tekneleri görmek, 10 yıl öncesine kadar aktif kullanılan tahlisiye araçlarına dokunabilmek insanı mutlu ediyor. Eğer burayı bu şekilde muhafaza eder ve yapılan havuz kenarlarını halkımıza açarak müze-kafe şekline sokabilirsek, bu yapılan hizmeti Şile halkının unutmayacağından emin olabilirsiniz.
Tahlisiyenin neferi Sabri Bey
Şile Tahlisiye binalarının çok ciddi bir emanetçisi de var. Tahlisiyeye nefer olarak giren Sabri Bey, 1994 yılında reis yardımcısı, 1998’de reis, daha sonra da yetkili olarak 30 yıl hizmetinin ardından emekli olmuş. Eğer Şile Tahlisiye binaları için müze kararı verilirse, Şil’’nin Sabri Bey gibi bir hafızaya sahip olmasının büyük bir şans olduğunu söylemek istiyorum.
Kıyı Emniyeti’nin babası
Bugünkü Kıyı Emniyeti’nin temellerini atan Tahlisiye İdaresi Umumiyesi, 1869 yılında Osmanlı Donanması’nda görevli yabancılar yardımıyla Bahriye Nezareti tarafından idare edilen müstakil bir organizasyon olarak kuruldu. Tahlisiye için İstanbul Boğazı’nın Karadeniz girişinde 16 istasyon yaptırıldı. 1881 yılında Tahlisiye İdaresi’nin mali ve idari kontrolü uluslararası bir komisyona verildi. Bahriye Nezareti’nin yerini İstanbul Liman Reis’inin alacağı komisyon kararları ve can kurtarma işlerinin yürütülmesine karar verildi. Anadolu ve Rumeli fenerlerinden 14 mil açığa sabit bir fener dubası konuldu ve böylece gemilerin Boğaz’ın ağzını bulmaları sağlandı. Bu dubanın daha sonra bir armatör tarafından Işık isminde bir kostere çevrildiği, ilk deneme seyrinde Yeniköy Feneri’ni dönerken tumba olduğu ve armatör ile tüm ailesinin bu olayda öldüğünü Kayhan Çındemir’in hatıralarından öğreniyoruz.
Tahlisiyenin batmayan tekneleri
1915 yılında Tahlisiye İdaresi Osmanlı devletinin yönetimine geçer. İlerleyen yıllarda kendi bünyesinde gelişen Tahlisiye İdaresi değişik tipte tahlisiye kayıkları yaptırır. O dönemde ahşaptan imal edilen tekneler yelkenli, sınırlı manevraya sahip, kürekli, batmayan ve kendiliğinden düzelen şeklinde yapılır. 1920’de İstanbul’un işgaliyle Tahlisiye İdaresi bir kez daha yabancıların eline geçer. İngiliz, Fransız ve İtalyan üyelerden oluşan bir komisyon tarafından yönetilir.
Cumhuriyet ile birlikte bağımsız idare
Tahlisiye teşkilatının birçok tesisatı harpte ve işgal yıllarında harap olur. 1923 yılında Tahlisiye İdaresi Türkiye Cumhuriyeti’ne geçer. 1925’te de bağımsız bir müdürlük haline getirilir. 1952 yılında Denizcilik Bankası T.A.O. bünyesinde bir süre hizmet eder. Son olarak 1997 yılından sonra Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü adıyla işletilmeye devam eder. Günümüze kadar kullanılan tahlisiye tekneleri, sandalları ve filikaları teknolojinin gelişmesi ile yerlerini, daha hızlı, sağlam gövdeli ve motorlu teknelere bırakır. Bu modernleşmeyle, tahlisiye tekneleri de zamanla kaybolur.
Şile’deki denizcilik tarihi
Şile merkezdeki istasyon, koğuş, kayıkhane ve rokethaneden oluşuyor. Şile’nin sembollerinden biri olan bina zamanın yıpratıcı etkisinden nasibini almış ve yer yer deformasyona uğramış. 2011 yılındaki restorasyon çalışmalarında önce Tahlisiye binası orijinaline uygun olarak tamamlanmış, devamında da Tahlisiye Kayıkhanesi aslına uygun biçimde yenilenerek ilçe turizmine kazandırılmış. Şile’nin 150 yıllık denizcilik kültürünü yansıtan bu sembol değerler, yapılan restorasyonlarla gelecek kuşaklara denizciliğin tarihini aktarmayı sürdürecek.
Kumbaba rokethanesi de sağlam
Kentteki iki rokethaneden Harmankaya’da bulunan yıkılmış, Kumbaba önündeki ise ayakta. Alacalı İstasyonundaki koğuş ve gözetleme kulesi ise kullanılabilir durumda. Alacalı’nın kayıkhanesi ise kumul istilası ile işlevini yitirmiş. Karaburun istasyonundaki koğuş, gözetleme kulesi ve kayıkhane ise tam takım sağlam durumda. Karakiraz ve Sofular mağara rokethane binaları de ayakta.
Şimdi sizleri Sabri Trabzonlu ile birlikte Tahlisiye binaları ve içindekilerle ilgili kısa bir gezintiye çıkarmak istiyorum.
Tahlisiye binası deniz kapısı
Tahlisiye binası önündeki havuz
Tahlisiye kapıları
Tahlisiyenin efsane sandalı
Denizciler arasında efsane olarak nitelendirilen, hem kendi kendini dengeleyen hem de batmayan tahlisiye kayıkları bugün sadece kabotaj bayramlarındaki etkinliklerde yer alıyor.
Münevver teknesi
Münevver teknesi; Çekiçhane’nin sahibi Burhan Reşid’in kardeşi Bahaddin Reşid tarafından kayıkyaneye kazandırıldı. 16 Aralık 2018’de diğer dört çifte hizmet sandalı ile birlikte Anadolu Feneri Kabakoz Tahlisiye İstasyonu’nun kayıkhanesinden alınan tekne 6 ayda tamamen yenilendi. 2019 yılındaki Denizcilik Bayramı’nda denize çelenk atılmasında kullanıldı.
4 çifte tahlisiye hizmet sandalı
3 çifte Münevver ile 4 Çifte hizmet sandalları istasyonlar arasında kaptanlar, memur ve görevlileri taşımıştır.
5 çifte can sandalı
Döner tırfılyeri
Denizden alınan demir omurgalı can sandalını sağ ve sol yanlarına alır.
Şile’deki tahlisiye binasının deniz eskileri
Yoma makarası
Kütük karağaç makaralar ve Tırfıllar pirinçtendir. Makaranın bedeninde dolaşan 22 mm.halat radansaya sarılıp boğazına façina yapılır. Ağaç çelik radansaya piyonlanır. Makus vaziyette başaşagı çalışır. Askı şamandırasındaki kasa, Yama makarasının radansasında çeliğe bent olur.
Şile Rokethanesi
1869 yılında yapılmış, içerideki halatlar ile roket ve fişekler rutubet almasın diye taban altına delikli tuğlalar yerleştirilmiştir.
Tahlisiye deposunda korunan malzemeler
Sağ üstte 3 no’lu elde atılan Şarmol tabancaları, altta 1 no’lu şarmal tabancaları, el maytapları, yer maytapları, uzun ve kısa süreli aydınlatmalar.
Askı şamandırası “MAA takımı içindeki can ipi, can yeleği, Yoma Palangası”
Yoma Dolapları 40 kg x 2 : 80 kg
5 ve 6 No’lu Tahlisiye Neferleri sırtta taşır.120 kulaç uzunluğunda olup üzerinde Yoma Makarası ve Talimat levhası vardır.3 Burgatadır.
Askı şamandırası, Maa takımı, can ipi, can yeleği, yama palangası
Megafon, yama makası(pirinç), müselles mastika makarası, tekdilli makara, kurşunlu salvo, pirinç megafon
Duvarda tek dilli Kamalı makara, palanga makarası, çift dilli, tezgah üzerinde Sarmol savlo kutuları, bastika makarası
Ana Roket Tezgahı
Roketi gönderi ile birlikte taşıyabilecek, üzerindeki roketin ateşlendiği oluklu saçtır.
Şişler vasıtası ile muntazam sarılmış Savlo sandığı
3 no’lu şarmol fişeği, ana roket fişeği, 12 librelik Ana roket fişeği, el palangası, pirinç yama makarası, 2 tane şarmol tabancası, çinko maytap kutusu, kurşunlu savlo, ağaç yoma makası, çavuş çantası (vukuata Reisin omuzunda gider)
Manyetolu roket
Pille ateşlenir
Sehpalı Tenvir maytabı
Gece yapılan vukuatlarda çalışma sahasını aydınlatır. İşaretli yerler 1 saatlik yanma zamanını gösterir.
Talimat levhası
6 köşe olup batı ve lehçe dilde yomayı nasıl kullanacağını tarif eder.
Devir daim dolapları
3 ve 4 No’lu Tahlisiye neferleri sırtta taşır.250 kulaç uzunluğunda olup,üzerinde Kamçılı Makara,fırdöndüsü talimat levhası vardır.30kg x 2 : 60 kg dır.
Kurşunlu Savlo (20 kulaç uzunluğunda)
Ucunda 400 gr kurşunludur.(kıyı boyunca gözlem için giden Tahlisiye personeli yanına alıyor)
Rokethane binası
Rokethane binasının duvarlarındaki tahlisiye talim resimleri
Tahlisiye talim sahası, Talim direği(gemi konumunda), Müselles ayakları 2 kırmızı, 1 beyaz mastika makaralı, devir daim halatları ve Yoma verilip takım donanmış Askı şamadırası hazır. Altta savlo sandığı
Yukarıdaki resimde 1 no’lu ana roket savlo sandığı: (250 kulaç uzunluğunda sağa bükümlü şişler vasıtası ile istif edilir. Çam kabuğu suyu ve yağı ile yağlanır. Askı şamandırası, yoma makarasına donanmış, kazazadeyi gemiden karaya güvenle getirir.
Kazaya maruz kalmış gemiye tahlisiye vukuat ekibi roket atıp varageleyi kurmuşlar.
Mümin Akgün
4 Aralık 2012 günü 10 kuvvetinde havada, liman dışında mendireğe bindiren tahlisiye botunun yardımına giderken denize kapılıp boğulan deniz şehidimizin anısına konulan levha.
Sabri Trabzonlu ve tahlisiye memuru ile birlikte
Böyle bir tarihi zenginliği Şile’ye kazandırmak için herkese görev düşüyor. Şile Belediye Başkanlığı ve Şile sivil toplum kuruluşları el ele vererek burasının müze olarak kalmasını sağlamaları gerekiyor. Daha sonra da, ziyarete gelecek insanların soluklanması ve müzeye maddi destek sağlanması için de havuz kenarına kafe yapılması yerinde olacaktır. Çok kısa sürede müzenin Şile’ye ve Şile halkına sağlayacağı kazanımları göreceklerine eminim.
Müzeciliğimiz 153 yaşında
Ülkemizde müzecilik faaliyetleri 19. yüzyıl ortalarında Ahmet Fethi Paşa tarafından başlatılmıştır. 1846 yılında Sultan Abdülmecid’in emri ile bazı eski eserler ve eski silâhlar Aya İrini Kilisesi’nde toplanmış, daha sonra 1868 yılında Ali Paşa’nın sadrazamlığı sırasında kilise ve içerisindeki eserler “Müze-i Hümayun” adı altında ilk müze olarak açılmıştır.
Bu dönemde Maarif Nezareti Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde bulunan tüm tarihî eserlerin İstanbul’a gönderilmesi konusunda bir emir yayınlamıştır. 1881 yılında Osman Hamdi Bey’in müze müdürü olmasıyla modern anlamda müzecilik çalışmaları ileri bir düzeye ulaşmıştır. Osman Hamdi Bey 1883 yılında eski eserlerin yurt dışına çıkışını önleyen “Eski Eserler Kanunu” nu hazırlamış, Anadolu’daki kazılar bu dönemde denetim altına alınmıştır. Bu kanun sayesinde yurtdışına çeşitli nedenlerle çıkartılan eserlerin çıkartılması önlenmiş ve bugünkü zengin Anadolu kültür eserlerimiz yerlerinde kalmıştır. Müzecilik özellikle Cumhuriyet döneminde büyük önem kazanmış, bir yandan yeni müzeler kurulurken diğer yandan bazı tarihsel anıt ve yapılar müze olarak kabul edilmiştir. Yine bu dönemde müzecilik ayrı bir bilim dalı olarak ortaya çıkmıştır. Cumhuriyet döneminde yapılan ilk müze binası Ankara Etnografya Müzesi olup, inşasına 1925 yılında başlanmış ve 1930 yılında ziyarete açılmıştır.
2019’da 16 yeni müze açıldı
Türkiye genelinde müze sayısı 2019 yılında yüzde 3.5’e karşılık gelen 16 adet artarak 467’ye ulaştı. Bunların 199 tanesi Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesinde, 268 tanesi ise özel müze kategorisinde yer almaktadır.
Müzelerin toplumsal katkısına saygı duyulmalı
Müze, sanat ve bilim eserlerinin veya sanat ve bilime yarayan nesnelerin saklandığı, halka gösterebilmek için sergilendiği yer ve yapılardır. Toplumun ve gelişimin hizmetinde olan, halka açık, insana ve yaşadığı çevresine tanıklık etmiş malzemelerin üzerinde araştırmalar yapan, toplayan, koruyan, bilgiyi paylaşan ve sonunda inceleme, eğitim ve zevk alma doğrultusunda sergileyen, kâr düşüncesinden bağımsız, sürekliliği olan bir kurumdur. Müzeler, insanlığın geçmişine ait materyalleri, bunların bulunduğu çevreyi araştırır ve korur. Elde edilenleri halka sunarak halkı eğitmeyi, eğlendirmeyi geliştirmeyi amaçlar. Müzeler, toplumun hizmetinde sürekli ve kalıcı olan, kâr amacı gütmeyen kurumlardır. Müzelerin işlevleri toplama, belgeleme (arşivleme), koruma (bakım – onarım) sergileme, eğitimden ve iletişimden oluşur. Bu kadar çok işlevi olan bir müzenin bulunduğu yere katkılarını herkesin ciddi olarak düşünmesi gerekir. Bu kadar çok toplumsal katkısı olan bir müzeyi oluşturmak için gösterilen çabaya her zaman saygı duyulması gerektiğini düşünüyorum.