Mondros Ateşkesine dayanarak vatanımızı işgal eden düşman ordularına karşı bu durumu kabullenemeyen halkın başlattığı direniş, bize dayatılan “Sevr” sözde barış anlaşmasını kabul etmeyip tarihin çöplüğüne atacak olan Türk ulusunun vatanını kurtarmak ve bağımsızlığını korumak için başlatacağı savaşa dönüşecekti. İşgal altındaki esir şehir İstanbul’dan Samsun’a giden Bandırma Vapuru, bir milletin özgürlük ve bağımsızlık umutlarını taşıyordu. Geminin yolcularından Ordu Müfettişi Mirliva (Tuğgeneral) Mustafa Kemal Paşa bu gemi seferini tamamladığında, Samsun’a çıkışıyla başlayacak olan Kurtuluş Savaşımızın önderi ve sonrasında yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu olacaktı. Atatürk, Kurtuluş Savaşımızı ve Cumhuriyetimizin kuruluşunu anlattığı Nutuk’ta söze “1919 senesi Mayıs’ının 19. günü Samsun’a çıktım. Genel vaziyet ve manzara
… ” diye başlar.
Bandırma Vapurunun bir milletin kaderini belirleyen seferi sonucunda, Kurtuluş Savaşımızın başlamasıyla vatanın her yanında halkın işgalci düşmanlara karşı direnişi, bağımsızlık ve özgürlük için verdiği mücadele Ebedi Başkomutan Mustafa Kemal’in önderliğinde kurtuluşa dek sürecek eşsiz zaferlerle taçlandı. Mustafa Kemal bu zaferlerden, adeta savaşın dönüm noktası olan, 30 Ağustos 1922 tarihinde Dumlupınar’ da kazanılan muharebe sonucunda, “Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz’dir. İleri! ” komutuyla ilk hedef olarak da yine denizleri göstermiştir. Düşmanın denize dökülmesi, vatanımızın düşman işgalinden kurtarılması sonucunda, Marmara Denizimizin kıyısındaki Mudanya’da imzalanan bir ateşkes anlaşmasıyla barışa giden yollar açılmıştır.
Her yıl, her 19 Mayıs’ta Bandırma Vapuruyla Samsun’a gidenleri ve onları taşıyan geminin mürettebatını isimleriyle ve ulaşabildiğim kaynaklardan edindiğim kimlik bilgilerini de yazarak anmak isterim. Her yıl da bir önceki yıla biraz düzeltme, varsa yeni kaynaklardan biraz ekleme yapmak gereği duyuyorum. Böylelikle sıradan bir kutlama yazısı olarak kaleme aldığım fakat ulaşabildiğim kaynaklarla geliştirmeye çalıştığım bir metin oluştu. Üzücü olan yakın tarih sayılabilecek bir zamanda iyi kayıt tutmadığımızdan veya başka nedenlerden eski ulaştığım kaynaklardan, hatta yenilerinden elde edilen bilgilerin bazılarının yetersiz, çelişkili ve hatta yanıltıcı olmasıdır. Örneğin bazı kaynaklardan yıllar önce ulaştığım 21 kişilik gemi mürettebatı yeni bilgilerle 25 kişi, bu listeleri birleştirerek farklı kişiler varsa ekleyerek elde ettiğim son listede ise mürettebat sayısı 29 kişiye ulaştı. Mürettebat ile birlikte gemide bulunanların toplam sayısı da 76 yerine önce 79, daha sonra yeni belge ve kaynaklarla, mevcut listeleri birlikte kıyaslamalarla son olarak benim listemde 90 kişi oldu. Bu konuda çalışan tarihçi ve araştırmacılara sanırım daha çok görev düşüyor. Özellikle gemi mürettebatına ilişkin kimlik bilgileri birkaçı hariç oldukça yetersiz. Bu kayıtları yeni bilgilerle, daha sonra alınan soyadları ile güncellemek, doğum, ölüm yer ve tarihlerini bulup ortaya çıkarmak bir vefa borcu olarak düşünülmelidir.
Belki de Bandırma Vapuru mürettebatına ilişkin bu kadar çok bilgi eksikliği nedeniyle bazı yazarlar tarafından gemi mürettebatının kod adı kullanan Teşkilatı Mahsusa elemanları olduğu dahi iddia edilmiş. Bu konuya örneğin Odatv.com internet sitesinde yayınlanan 5 Mart 2012 tarihli “Bandırma Vapuru’nun Mürettebatı Kayıp” başlıklı yazısında değinilmiş. Aynı yazıda Silivri Belediyesi adına bir sözlü tarih projesi üzerinde çalışan Araştırmacı-Yazar Kaan Göktaş’ın bu konudaki araştırmalarından söz ediliyor. Göktaş, ismi Bandırma Vapuru’nun 16-19 Mayıs 1919 İstanbul-Samsun seferinin farklı kaynaklarda farklılaşmış mürettebat listelerinden birinde ambarcı olarak geçen “Hasan oğlu Mehmet’i araştırır. Hayattaki akrabalarına ulaşmak ister, fakat bir kayda ulaşamaz. Denizcilik İşletmeleri Genel Müdürlüğü’ne ve Deniz Kuvvetleri Komutanlığı’na başvurur. Her ikisinden de kayıtlarında olmadığı cevabını alır. Neden bütün liste değil de yalnızca “Hasan oğlu Mehmet” araştırılıyor diye merak ediyorsanız, anladığım kadarıyla farklı kaynaklardan ulaşılan Bandırma Vapuru mürettebat listelerinden bazılarında “Ambarcı Silivrili Hasan oğlu Mehmet” yer alır. Silivri Belediyesi Bandırma Vapuru mürettebatından Silivrili bir hemşerilerini ortaya çıkarmak için bir proje oluşturur. Aslında araştırılan isim başka bazı listelerde farklı görünmektedir. Örneğin Denizyolları İşletmesi Müdürlüğü, Halkevi Riyasetine (Ankara) Bandırma Vapuru Hakkında 1830-296 sayı ile ve 5.8.1933 tarihinde gönderdiği bilgi yazısında Bandırma Vapuru ve söz konusu sefere katılan mürettebatın isimlerini vermiştir. Bu listede Ahmet Hasan Efendi ve Maksut Süleyman Efendi olarak isimleri yazılı iki ambarcı vardır. Memleketleri belirtilmemiştir. Mehmet isimli bir ambarcı yoktur. Diğer bilgileri
tutan Ahmet isimli bir ambarcı vardır. Bu durumda onların kayıtlarında görünmemesi normaldir. Fakat onların aradığı kişinin isminin Mehmet olmasından çok Silivrili olması önemlidir. Belki de aradıkları “Ambarcı Silivrili Hasan oğlu Mehmet” değil, “Ambarcı Silivrili Hasan oğlu Ahmet”, Denizyolları İşletmesi Müdürlüğü listesindeki ismiyle “Ambarcı Ahmet Hasan Efendi” hakkında sicil bilgilerini talep etmeleri gerekirdi. Buna dayalı olarak diğer nüfus kayıtları ve akrabaları belki bulunabilirdi. Denizcilerin liman cüzdanı ve yeterlik (ehliyet) kayıtları, deniz hizmeti kayıtları (hayat-ı bahriye), gemilerin liman giriş-çıkış kayıtlarının arşivleri incelenmelidir. Bu arşivler Liman Başkanlıkları ve ilgili Bakanlık arşivlerinde olabilir. Kendi akrabasını, hemşerisini aramak gibi şahsi girişimlerin ötesinde bir komisyon ve çalışma gurubu oluşturularak bu tarihi listeleri kimlik bilgileriyle doğru ve güncel hale getirmemiz gerekir. Mürettebat Listesinde yalnızca Gemi Kaptanı Kayserili İsmail Hakkı Beyin (Durusu) ve Birinci Kamarot Muharrem oğlu Kayserili Hacı Tevfik Efendinin (Ulusu) soyadları vardı. 1935 tarihinde yürürlüğe giren soyadı kanunundan sonra mürettebattan yaşayanların hangi soyadlarını aldıkları maalesef öğrenilememişti. İkinci Kaptan Üsküdarlı Tahsin Beyin işsiz ve sefalet içinde yaşadığı yıllarda devlete zor durumunu arz ettiği yazılardan soyadını da öğrenmiş oldum. Böylece mürettebat listesindeki denizci meslektaşlarımızın en azından üçünün soyadı bilgisi de listemde var.
Mustafa Kemal ve beraberindekilere ilişkin kayıtlar gemi mürettebatına kıyasla daha ayrıntılı ve güncellenerek tutulmuş. Fakat bu gurupta bile özellikle astsubay, erbaş ve erlerin hiçbiri daha sonra alınan soyadları eklenerek güncellenmemişti. Bu yazıyla yaptığım son çalışmada ulaştığım kaynaklardan Çavuş İbrahim İzzet oğlu Atıf “Şekercioğlu” soyadıyla güncellenmiş oldu. Gerek yolcuların gerekse mürettebatın toplam sayısında farklı kaynaklarda çelişkili bilgiler var. Daha önce çoğu “Genel Kurmay ATASE ve Dent. Başkanlığı” gibi kurumları kaynak gösteren birçok yazıda gemide Mustafa Kemal ve müfettişlik heyetinden subaylar 22, Astsubay, erbaşlar ve erler 25, Müşavir ve katipler 8, Gemi personeli 21 olmak üzere toplam 76 kişi bulunduğunu yazan birçok yazı var. Daha sonra Tarihçi Murat Bardakçı’nın 19.05.2020 tarihinde Habertürk’te yazdığı “İşte, Bandırma Vapuru’nun biri kadın üçü çocuk 79 yolcusu” başlıklı yazısında kaynaklarını da belirterek toplam 79 kişilik daha öncekilerden daha ayrıntılı bir liste oluşturmuştur. Gemide bulunan mürettebat dışındaki yolcuların belgelerinin Kazım Karabekir Müzesinde olduğunu belirtmiştir. Ulaşabildiğim kaynaklardan, farklı bilgileri birleştirerek ve kıyaslayarak elde ettiğim, aşağıda verdiğim listelerde Mustafa Kemal Paşa ile müfettişlik heyetinin asker ve sivil mensupları: 29 kişi, Üçüncü Kolordu Kumandanlığı: 2 kişi, Astsubay, erbaş ve erler: 25 kişi, Müfettişlik heyetinin, diğer askerlerin ve mürettebatın haricindeki siviller: 5 kişi, Bandırma Vapuru Mürettebatı: 29 kişi olmak üzere toplam 90 kişilik liste oluşturdum. Geminin yolcu gemisi olması nedeniyle heyet dışında başka yolcuların da olabileceği düşünülebilir. Vize, görev kaydı gibi belgelerin dışında yeni belgelerle daha doğru ve güncel bir liste oluşabilir. Ulaştığım bilgilerle oluşturduğum listeleri paylaşırken, Türk milletinin özgürlük ve bağımsızlık umutlarını taşıyan Bandırma Vapurunu, onun o kutlu seferindeki başta Atatürk olmak üzere yolcularını ve mürettebatını oluşturan değerli denizci meslektaşlarımı saygı ve minnetle anıyorum. 19 Mayıs Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı kutlu olsun.
I. Mustafa Kemal Paşa ile müfettişlik heyetinin asker ve sivil mensupları.
1. Dokuzuncu Ordu Müfettişi Mirliva (Tuğgeneral) Mustafa Kemal Paşa (Atatürk).
2. Müfettişlik Erkân-ı Harbiye Reisi (Kurmay Başkanı) Erkan-ı Harp Miralayı (Kurmay Albay) Kâzım Bey (Dirik). (General Kazım Dirik. 1880-1941)
3. Sıhhiye Müfettişi Tabip Miralay (Albay) Dr. İbrahim Tali Bey (Öngören). (Milletvekili ve elçi Dr. İbrahim Tali Öngören. 1875-1952).
4. Müfettişlik Erkân-ı Harbiye Reis Muavini (Kurmay Başkan Yardımcısı) Erkân-ı Harp Kaymakamı (Kurmay Yarbay) Mehmet Arif Bey (1883, Adana-13 Temmuz 1926, İzmir), (Asker (1902-1922) ve siyasetçi, Eskişehir Milletvekili). Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı, Kurtuluş Savaşında savaşmış, Pozantı Kuşatması ve Düzce Ayaklanmasının bastırılmasında, ayrıca son rütbesi olan Miralay (Albay) rütbesiyle İnönü Muharebeleri ve Kütahya-Eskişehir Muharebelerinde görev almıştır. İstiklal Madalyası sahibidir. (Ayı beslediği için “Ayıcı Arif” lakabıyla bilinir.) Bazı listelerde bu lakap soyadı zannedilerek isminden sonra parantez içinde (Ayırıcı) olarak yanlış yazımla verilmiş. Soyadı kanunundan önce İzmir suikastı davasında İstiklal Mahkemesi kararıyla suçlu bulunarak idam edilmiştir.
5. Karargâh Erkân-ı Harbiye İstihbarat ve Siyasi Şube Müdürü Erkân-ı Harp Binbaşısı (Kurmay Binbaşı) Hüsrev Bey (Gerede). (Asker ve büyükelçi Hüsrev Gerede. 1886-1962).
6. Topçu Müfettişi Binbaşı Kemal Bey (Doğan). (Korgeneral Kemal Doğan 1879-1951).
7. Sıhhiye Müfettiş Muavini Tabip Binbaşı Dr. Refik Bey (Saydam). (Başbakan Dr. Refik Saydam. 1881-1942).
8. Müfettişlik Baş Yaveri Piyade Yüzbaşı Cevat Abbas Efendi (Gürer). (Atatürk’ün yaveri ve Milletvekili Cevat Abbas Gürer. 1887-1943).
9. Karargâh Komutanı Piyade Yüzbaşı Mustafa Vasfi Efendi (Süsoy). (Tokat Milletvekili Mustafa Vasfi Süsoy. 1876-1934). Mustafa Kemal Paşa’nın yaveri, asker ve siyasetçi, İstiklâl Madalyası sahibi, Bandırma Vapuruna yanında 3 çocuğu (Mithat, Salih, Nefise) ve eşi (Aliye Hanım) ile birlikte binmiştir.
10. Müfettişlik Emir Subayı Piyade Yüzbaşı Ali Şevket Efendi (Öndersev). (Gümüşhane Milletvekili Ali Şevket Öndersev. 1884-1940).
11. Dokuzuncu Ordu Müfettişliği Kurmay Mülhakı Piyade Yüzbaşı Ali Mümtaz Efendi (Tünay), (1886-1946).
12. Kurmay Mülhakı Piyade Yüzbaşı İsmail Hakkı Efendi (Ede), (Başbakanlık özel kalem müdürü İsmail Hakkı Ede, 1886-1943).
13. Tabip Yüzbaşı Dr. Behçet Efendi (Feyzioğlu).
14. Yüzbaşı Hersekli Ahmet Efendi.
15. Mülhak Yüzbaşı Rauf Efendi.
16. Müfettişlik Erkân-ı Harbiye Riyaseti (Kurmay Başkanlığı) Emniyet Subayı Piyade Mülâzım-ı Evvel (Üsteğmen) Hayati Efendi, (Cumhurbaşkanlığı özel kalem müdürü Hayati Bey. 1892-1926).
17. Mülhak Teğmen Zebur.
18. Müfettişlik İkinci Yaveri Topçu Mülâzım-ı Sani (Teğmen) Muzaffer Efendi (Kılıç), (Atatürk’ün emir subayı ve Giresun Milletvekili Muzaffer Kılıç. 1897-1959).
19. Emir Subayı Teğmen Ruhsat. (Ruhsat çok bilinen bir isim değil. Acaba Ruhsar ile karışmış olabilir mi? 13 Nisan 1920 Salı günü Düzce’de şehit olan Teğmen Ruhsar Bey ile aynı kişi olabilir mi? Araştırılmalıdır.)
20. İaşe Subayı Mülâzım-ı Evvel (Üsteğmen) Abdullah Efendi (Kunt).
21. Zabit Vekili (Asteğmen) Tahir Efendi.
22. Müşavir-i Adlî (Adli Müşavir) Ali Rıza Bey (Bazı kaynaklarda unvanı “Efendi” olarak geçiyor).
23. Tabur Hesap Memuru Rahmi Efendi.
24. Tabur Hesap Memuru Ahmet Nuri Efendi.
25. Hesap Memuru Şükrü Efendi.
26. Alay Kâtibi Yahya Efendi.
27. Tabur Kâtibi Süleyman Fehmi Efendi.
28. Sınıf-ı Sani (1. Sınıf) Kâtip Faik Efendi (Aybars), (Sağlık Bakanlığı memuru Faik Aybars. 1880-1945).
29. Sınıf-ı Rabî’ (4. Sınıf) Kâtip Memduh Bey (Atasev) (Bazı kaynaklarda unvanı “Efendi” olarak geçiyor), (Cumhurbaşkanlığı memuru Memduh Atasev. 1895-1930’lar).
II. Üçüncü Kolordu Kumandanlığı:
1. Üçüncü Kolordu Komutanı Erkân-ı Harp Miralayı (Kurmay Albay) Re’fet Bey (Bele).
2. Üçüncü Kolordu Komutan Yaveri Kurmay Mülhakı Piyade Mülâzım-ı Evvel (Üsteğmen) Arif Hikmet Efendi (Gerçekçi), (Tümgeneral Arif Hikmet Gerçekçi. 1894-1970).
III. Astsubay, erbaş ve erler:
1. Kıdemli Çavuş Osman Nuri oğlu Ali Faik Efendi.
2. Çavuş İbrahim İzzet oğlu Atıf (Şekercioğlu).
3. Çavuş Mustafa oğlu Kemal (Konyalı).
4. Çavuş Kemal oğlu Mustafa (Konyalı).
5. Çavuş Ali oğlu Musa (Aydınlı).
6. Onbaşı Tevfik oğlu Âdem (Çatalcalı).
7. Onbaşı Ali oğlu Rıfat (Sivaslı), (Bazı listelerde Rafet, Refet gibi yazılmış).
8. Onbaşı Rıfat oğlu Ali (Sivaslı).
9. Er Hüseyin oğlu Mehmet (Sincanlı).
10. Er Ahmet oğlu Emin (Sincanlı).
11. Er Mustafa oğlu İsmail (Sincanlı).
12. Er İbrahim oğlu Ömer (Sincanlı).
13. Er Kerim oğlu Mehmet (Alanyalı), (Bazı listelerde baba adı Kerem olarak yazılmış).
14. Er Hasan oğlu Elvan (Sungurlulu), (Bazı listelerde adı Ulvan olarak yazılmış).
15. Er Mehmet oğlu Mehmet (Geredeli).
16. Er Mehmet oğlu Hasan (Kadıköylü).
17. Er Mehmet oğlu Durmuş (Mudurnulu).
18. Er Mehmet oğlu Ali (Geyveli).
19. Er Abdullah oğlu Musa (Divrikli).
20. Er Abdullah oğlu Mehmet (Tokatlı).
21. Er Şakir oğlu Nuri (Geredeli).
22. Er Hasan oğlu Hüseyin (Akhisarlı).
23. Er Bekir oğlu Mahmut (Yenihanlı).
24. Er İhsan oğlu Mehmet Lütfi (Üsküdarlı).
25. Er Abdullah oğlu Ali (İzmirli), (Bazı listelerde rütbesi onbaşı olarak yazılmış ve memleketi belirtilmemiş, farklı diğer bir kişi daha varmış gibi görünmüş).
IV. Müfettişlik heyetinin, diğer askerlerin ve mürettebatın haricindeki siviller
1. Sinop Mutasarrıfı Mazhar Tevfik Bey. (Tevfik Bey de Bandırma’nın yolcularından fakat, İstanbul’da gemiye katılıp, Sinop’ta iniyor. Samsun’a çıkanlar arasında yok.)
2. Karargâh Komutanı Piyade Yüzbaşı Mustafa Vasfi Efendi’nin (Süsoy) eşi Aliye Hanım (Süsoy).
3. Karargâh Komutanı Piyade Yüzbaşı Mustafa Vasfi Efendi’nin (Süsoy) kızı Nefise (Süsoy).
4. Karargâh Komutanı Piyade Yüzbaşı Mustafa Vasfi Efendi’nin (Süsoy) oğlu Mithat (Süsoy).
5. Karargâh Komutanı Piyade Yüzbaşı Mustafa Vasfi Efendi’nin (Süsoy) oğlu Salih (Süsoy).
V. Bandırma Vapuru Mürettebatı:
1. Gemi Kaptanı Kayserili İsmail Hakkı Bey (Durusu). (1871 Kayseri doğumlu İsmail Hakkı Durusu 22 Aralık 1940 İstanbul’da vefat etmiştir).
2. İkinci Kaptan Üsküdarlı Tahsin Bey (Dalay), (Tahsin Dalay, işsiz ve sefalet içinde yaşadığı yıllarda devletten yardım talep etmiş ve bir cevap alamadığına dair tarihçi Murat Bardakçı’nın bir yazısında bu konudaki ve daha sonra iş bulup çalıştığı, fakat görev başında öldüğü ve eşinin sefil bir durumda devletten yardım istediği yazışmalar var).
3. Gemi Kâtibi İsmail Bey.
4. Güverte Lostromosu Hasan Reis.
5. Serdümen Şükrü oğlu Temel Efendi.
6. Serdümen Göreleli Ali oğlu Basri Efendi.
7. Ambarcı Silivrili Hasan oğlu Ahmet Efendi. (Bazı listelerde “Ambarcı Silivrili Hasan oğlu Mehmet Efendi”, bazılarında memleket belirtmeden “Ambarcı Ahmet Hasan Efendi” diye geçiyor. Aynı kişiyse Ahmet ve Mehmet isimleri karışmış veya iki isimli olabilir. Belki de iki ayrı kişi olabilir. Araştırılmalıdır.)
8. Ambarcı Rizeli Süleyman oğlu Maksut Efendi. (Bazı listelerde Mahmut olarak yazılmış.)
9. Tayfa Süleyman oğlu Cemil Efendi.
10. Tayfa Hüseyin oğlu Rahmi Efendi.
11. Tayfa Mesut oğlu Temel Efendi.
12. Çarkçıbaşı (Başmakinist) Mehmet Ağa oğlu Hacı Süleyman Bey.
13. İkinci Çarkçı (2. Makinist) Süleyman Bey.
14. Vinççi İsmail Hakkı Efendi.
15. Vinççi Emin oğlu Osman Efendi.
16. Vinçci Ali oğlu Galip Efendi.
17. Ateşçi Koyulhisarlı Yusuf Oğlu Halil Efendi. (Bazı listelerde Halil yerine adı Halit olarak yazılmış. Bazı listelerde memleketi Koyulhisarı değil Koyunhisarı olarak yazılmış.)
18. Ateşçi Rizeli Arif oğlu Mansur Efendi, (Bazı listelerde baba adı Arif yerine Arfi gibi yazılmış).
19. Ateşçi Osman oğlu Hacı Hamdi Efendi.
20. Ateşçi Mehmet oğlu Bahri Efendi.
21. Kömürcü Hasan oğlu Mehmet Efendi.
22. Kömürcü Mehmet Ali oğlu Ömer Faik Efendi.
23. Kömürcü Ali oğlu Mehmet Efendi, (Bazı kaynaklarda “Kömürcü Mehmed Ali Efendi” olarak verilmiş ve bu listelerde “Kömürcü Mehmet Ali Oğlu Ömer Faik Efendi” eksik verilmiş. Aslında aynı kişinin yalnızca baba adıyla, adı unutularak veya başka nedenle eksik verilmiş olabileceğini de düşündürüyor. Orijinal kayıtlardan tekrar kontrol edilmeli).
24. Aşçı Osman oğlu Hacı Hamdi Efendi.
25. Birinci Kamarot Muharrem oğlu Kayserili Hacı Tevfik Efendi (Ulusu). 26. 1875 yılında doğdu. 1 Ağustos 1900′ de 200 kuruş aylıkla Plevne Vapurunda kamarot olarak çalışmaya başlamış, 1 Ekim 1914′ de Bandırma Vapuru’nun 1. Kamarotluğuna atanmış. Oğlu Nurettin Ulusu askerde iken kendini tanıtıp Atatürk’ün kütüphanecisi olmuş, askerliği bittikten sonra da bu göreve devam etmiştir.
27. İkinci Kamarot İbrahim oğlu Mehmet Efendi.
28. Muavin Kamarot Muhtar oğlu Ahmet Efendi.
29. Kamarot Yamağı Mustafa oğlu Halit Efendi.
– Bandırma vapurunun fotoğrafı, Romanya’nın Köstence limanında buğday silolarının önünde çekilmiş.
Kaynaklar:
– Denizyolları İşletmesi Müdürü Sadettin Bey’in 6 Ağustos 1933’te Halkevi Reisi Nafi Âtuf Bey’e Bandırma Vapuru hakkında gönderdiği ve bugün Cumhuriyet Arşivleri’nde 490-1-0-0/1199-203; 54 ve 55 numarada bulunan resmî yazı.
– T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Başkanlığı Basımevi, Ankara, 1972.
– Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etütler Başkanlığı
– Kızıldemir, Orhan, Türk Deniz Ticaret Tarihi Araştırmacısı yazıları.
– Genel Kurmay Atase ve Dent. Başkanlığı arşiv belgeleri.
– Bardakçı, Murat, (2019) Bir Devlet Operasyonu: 19 Mayıs, Turkuaz Kitap, İstanbul.
– Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
– Nutuk, C.I. (1919-1920). 14.Baskı. İstanbul.
– Balcıoğlu M. (1998). ‚Atatürk’le Samsun’a Çıkanların Biyografilerine Katkı‛. Atam Dergisi. C.XIV.
– Bardakçı, M. (2019). Bir Devlet Operasyonu: 19 Mayıs. İstanbul: Turkuaz Kitap.
– Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Başbakanlık Osmanlı Arşivi Babıali Evrak Odası (BOA. BEO).
– Millî Mücadele Komutanları. Gn. Kur. ATASE Arşivi Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sy: 1, (1952).
– Millî Mücadele’nin İlk Adımı: 9. Ordu Müfettişliği Kesit Akademi Dergisi (The Journal of Kesit Academy) Yıl/Year: 6, Sayı/Number: 22, Mart/March 2020, s./p. 194-211
– Sarısakal, B., Bandırma Vapuru ve Mustafa Kemal Paşa. https://docplayer.biz.tr/4957963- Bandirma-vapuru-ve-mustafa- kemal-pasa.html, Erişim Tarihi 11.05.2022
– Tevetoğlu, F. (1987). Atatürk’le Samsun’a Çıkanlar. Başbakanlık Matbaası. Birinci baskı. Ankara. Türk Ansiklopedisi. C. XVII. s.393-394.
– Türkmen, Z. 19 Mayıs 1919 Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a Çıkışı, Erişim tarihi: 10.05.2022. https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=353565&/19-Mayıs-1919:-
– Ünal, T. (1963). Millî Mücadele Başlarında Mustafa Kemal‛. Türk Kültürü. Atatürk Sayısı. Sayı 73. Kasım
– “TBMM Albümü”. tbmm.gov.tr.
– Murat, Bardakçı (19 Mayıs 2020). “İşte, Bandırma Vapuru’nun biri kadın üçü çocuk 79 yolcusu”. haberturk.com. 19 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2022. https://www.haberturk.com/yazarlar/murat- bardakci/2684153-iste-bandirma-vapurunun-biri-kadin-ucu-cocuk-79-yolcusu
– Tarakçı, Nejat (2015) Bandırma Vapurunun Hikâyesi (Dr. Nejat Tarakçı Deniz Tarihçisi ve Jeopolitikçi) https://tasam.org/Files/Icerik/File/BANDIRMA_VAPURUNUN_H%C4%B0K%C3%82YES%C4%B0_pdf_9a5b4251- 2b11-4bd2-ad11-f8ed6eb396dd.pdf
– Hürriyet (2005) (2.5.2022) https://www.hurriyet.com.tr/gundem/iste-19-mayis-gercegi-bandirma-vapuru-nda-tam-48- kisi-vardi-38731451
– ODATV (2012) Bandırma Vapuru’nun Mürettebatı Kayıp, 5 Mart Pazartesi 2012, Odatv.com https://odatv4.com/guncel/bandirma-vapurunun-murettebati-kayip-0503121200-22284
– Bardakçı, Murat. (2019) 100. yıldönümünü kutladığımız 19 Mayıs’ın sembol gemisi Bandırma Vapuru’nun ikinci kaptanının Atatürk’e yazdığı açlık ve sefalet mektupları! (2.5.2022). https://www.haberturk.com/yazarlar/murat- bardakci/2501990-100-yildonumunu-kutladigimiz-19-mayisin-sembol-gemisi-bandirma-vapurunun-ikinci-kaptaninin- ataturke-yazdigi-aclik-ve-sefalet-mektuplari