İngilizlerin unutmadığı Türkler

Denizcilik Dergisi'ne abone olmak için tıklayın

TÜRK DENİZ ŞEHİTLİĞİ, PORTSMOUTH, GOSPORT , HMS SULTAN VE AY YILDIZ SEMBOLÜ

İki Osmanlı gemisinin 1850 yılında seyir ve topçuluk eğitimi için İngiltere’ye yaptığı seyir ve orada yaşanılanlar daha önce üç makalede anlatıldı. Bunlar sırasıyla Mir’at-ı Zafer Fırkateyni ve Sürağ-ı Bahri Briki: 1850’de Portsmouth Seferi’ne çıkan iki Osmanlı gemisi ⁽¹⁾, 1849 yılında İngiliz Donanmasının Karasularımızı Ziyareti ⁽²⁾, Portsmouth’a giden Mirat-ı Zafer Firkateyni Süvarisi Mustafa Bey’den mektup var!⁽³⁾. Bu üç makalede neler anlatıldığını kısaca hatırlayalım:

İlk makalede 1850 yılında Portsmouth’a giden iki Osmanlı gemisinin İstanbul’dan ayrılışı, seyri, İngiltere’de karşılanması, liman ziyaretleri ve limanda geçen günler anlatılır. Sonunda gemiler İngiltere’den hareket eder. İkinci makalede ise 1849 yılında İngiliz Donanmasından bir grup geminin Çanakkale ziyareti anlatılır. Bu ziyaret sonrası Bahriye meclisi toplanır ve ilk makalede adı geçen gemileri İngiltere’ye gönderme kararı alır. Üçüncü makalede ise Mirat-ı Zafer Süvarisi Mustafa Bey’in bu seyahate ait detaylı raporu bulunmaktadır. İngilizcesinin iyi olduğu bilinen Mustafa Bey yazdığı rapor gerçekten üstün bir eser niteliğindedir.

Şimdi bu son makalede Portsmouth ve Gosport’ta o günlerden bugünlere nelerin kaldığını yazmaya çalışacağız.

Bu soruya verilecek ilk yanıt, Clayhall’deki Portsmouth Türk Deniz Şehitliği’dir. İkinci olarak Gosport’un “Turk Town” olarak anılması, üçüncü olarak HMS Sultan ve son olarak Portsmouth şehri ve futbol kulübünün logosundaki ay ve yıldızdır.

a)Türk Deniz Şehitliği

Clayhall’de bulunan şehitlik ve şehitlerimizle ilgili Dz. K. K.’dan edindiğimiz yazı şöyledir: “1850 yılında Portsmouth’a seyir ve topçuluk eğitim için intikal eden Mirat-ı Zafer ve Sirağ-ı Bahri adlı iki geminin mürettebatından, salgın hastalık ve kazalar nedeniyle vefat eden 26 denizcinin cenazeleri memleketlerine ulaştırılamamış ve önce Portsmouth Deniz Hastanesi’nin bahçesine, 1902 yılında ise hastane yakınında şu an bulundukları Portsmouth Clayhall Askeri mezarlığına defnedilmiştir. Müteakiben, cenazelerin bulunduğu alan Genelkurmay Başkanlığınca 1985 yılında şehitlik statüsüne alınmıştır. Portsmouth Türk Deniz Şehitliği’nde bulunan şehitlerimizin isimleri aşağıda gösterilmiştir.

Birinci Tablo

Sıra no	Şehidin adı	Vefat tarihi	Gemi adı
1	Süvari Mehmet Kaptan	20.03.1851	Sirağ-ı Bahri
2	Bölük Emini Süleyman	27.04.1851	Mirat-ı Zafer
3	Çavuş Mehmet	31.01.1851	Mirat-ı Zafer
4	Er Osman	18.04.1851	Mirat-ı Zafer
5	Er Mehmet	19.11.1850	Mirat-ı Zafer
6	Er Mehmet	01.03.1851	Mirat-ı Zafer
7	Er Ahmet	18.04.1851	Mirat-ı Zafer
8	Er Mehmet	01.05.1851	Mirat-ı Zafer
9	Er Mehmet	28.04.1850	Sirağ-ı Bahri
10	Er Kadri	02.05.1851	Mirat-ı Zafer
11	Er Mehmet	13.02.1851	Mirat-ı Zafer
12	Er Mehmet	18.11.1850	Mirat-ı Zafer
13	Er Hasan	17.04.1851	Mirat-ı Zafer
14	Er Mehmet	11.04.1851	Mirat-ı Zafer
15	Er Hasan	17.04.1851	Mirat-ı Zafer
16	Er Halil	22.04.1851	Mirat-ı Zafer
17	Er Mehmet	25.02.1851	Mirat-ı Zafer
18	Er Mehmet	15.05.1851	Sirağ-ı Bahri
19	Er Mehmet	20.03.1851	Sirağ-ı Bahri
20	Er Mehmet	30.03.1851	Sirağ-ı Bahri
21	Er Kamil	13.04.1851	Mirat-ı Zafer
22	Er Mehmet	24.02.1851	Mirat-ı Zafer
23	Er Cemal	05.02.1851	Mirat-ı Zafer
24	Er Murat	07.05.1851	Mirat-ı Zafer
25	Er Mehmet	04.04.1851	Mirat-ı Zafer
26	Er Levent	04.04.1851	Mirat-ı Zafer

Şehitlerin vefat ettiği ay ve yıllara göre dağılımı şöyledir: Nisan 1850: 1 kişi, Kasım 1850: 2 kişi, Ocak 1851: 1 kişi, Şubat 1851: 4 kişi, Mart 1851:4 kişi, Nisan 1851: 10 kişi ve Mayıs 1851: 4 kişi olmak üzere toplam 26 kişidir.

Bir İngiliz araştırmacının yaptığı fotoğraflı çalışmaya göre: ⁽⁴⁾

İkinci Tablo

Sıra no	Şehidin adı	Vefat tarihi	Gemi adı
1	Süvari Mehmet Kaptan	20.03.1851	Sirağ-ı Bahri
2	Bölük Emini Süleyman	27.04.1851	Mirat-ı Zafer
3	Çavuş Mehmet	31.01.1851	Mirat-ı Zafer
4	Er Osman	18.04.1851	Mirat-ı Zafer
5	Er Mehmet	19.11.1850	Mirat-ı Zafer
6	Er Mehmet	01.03.1851	Mirat-ı Zafer
7	Er Ahmet	18.04.1851	Mirat-ı Zafer
8	Er Mehmet	01.05.1851	Mirat-ı Zafer
9	Er Mehmet	28.04.1850	Sirağ-ı Bahri
10	Er Kadri	02.05.1851	Mirat-ı Zafer
11	Er Mehmet	13.02.1851	Mirat-ı Zafer
12	Er Mehmet	18.11.1850	Mirat-ı Zafer
13	Er Hasan	17.04.1851	Mirat-ı Zafer
14	Er Mehmet	11.04.1851	Mirat-ı Zafer
15	Er Hasan	17.04.1851	Mirat-ı Zafer
16	Er Halil	22.04.1851	Mirat-ı Zafer
17	Er Mehmet	25.02.1851	Mirat-ı Zafer
18	Er Mehmet	15.05.1851	Sirağ-ı Bahri
19	Er Mehmet	20.03.1851	Sirağ-ı Bahri
20	Er Mehmet	30.03.1851	Sirağ-ı Bahri
21	Er Kamil	13.04.1851	Mirat-ı Zafer
22	Er Mehmet	24.02.1851	Mirat-ı Zafer
23	Er Cemal	05.02.1851	Mirat-ı Zafer
24	Er Murat	07.05.1851	Mirat-ı Zafer
25	Er Mehmet	04.04.1851	Mirat-ı Zafer
26	Er Levent	04.04.1851	Mirat-ı Zafer
27	Adı bilinmeyen Türk denizci	–	–
28	Adı bilinmeyen Türk denizci	–	–
29	Adı bilinmeyen Türk denizci	–	–

Bu çalışmada önceki listenin 15 ve 21 numaralı satırlarında yazılı Er Hasan ve Er Kamil’e adlı şehitlere rastlanmaz. Bu durumda 24 ismi bilinen şehit ile isimsiz 3 şehit olmak üzere toplam 27 şehit bulunmaktadır. Birinci listede ise isimsiz şehit yoktur. Diğer yandan Araştırmacı Zeynep Aygen ise Dz. K.K.’nın listesindeki gibi şehitlikte 26 şehit olduğunu belirtmektedir. Bu durumda aklımıza gelen şey: 1980’li yıllarda şehitlik yeniden düzenlenirken, durumu iyi olan eski mezar taşlarından üçünün bırakıldığı, diğerlerinin yenileri ile değiştirildiği şeklinde olabilir. Acaba eski olan diğer mezar taşları nereye kaldırıldı? Başka bir açıdan bakarsak acaba şehitlik düzenlenmeye başlandığında toplam 26 adet eski mezar taşı var mıydı? Bunlar yanıtlanması gerekli sorular. Bu hususun açıklığa kavuşması önemlidir.

Diğer yandan Mirat-ı Zafer gemisinde sefer esnasında vefat edenler bazen karaya, ama çoğunlukla denize defnedilmiştir. Bunların toplam sayısı altıdır.

Üçüncü Tablo

Tarih	Yer	Rütbe/ Adı
11.08.1850	Gelibolu’ya defin	Er
23.08.1850	Denize defin	Çavuş Recep
01.10.1850	Denize defin (Cebelitarık)	Er
13.10.1850	Denize defin	Onbaşı, müzikçi
22.10.1850	Denize defin	Er
25.10.1850	Denize defin	Er

İngiltere’de Mirat-ı Zafer gemisinden vefatlar aşağıda gösterilmiştir.

Dördüncü Tablo

Tarih	Yer	Rütbe/ adı
30.11.1850	Haslar Hastanesi bahçesi	Hasta biri
01.12.1850	Haslar Hastanesi bahçesi	Hasta biri
12.02.1851	Haslar Hastanesi bahçesi	Çavuş, Müzikçi
25.02.1851	Haslar Hastanesi bahçesi	Çavuş, Müzikçi
08.03.1851	Haslar Hastanesi bahçesi	2 kişi vefat
09.03.1851	Haslar Hastanesi bahçesi	Hasta biri
13.03.1851	Haslar Hastanesi bahçesi	Hasta biri
01.04.1851	Haslar Hastanesi bahçesi	Sirağ-ı Bahri Briki Süvarisi Mehmet Kaptan
10.04.1851	Haslar Hastanesi bahçesi	Hasta biri
23.04.1851	Haslar Hastanesi bahçesi	Oflu Ahmet
24.04.1851	Haslar Hastanesi bahçesi	Onb. Hemşinli Hüseyin
25.04.1851	Haslar Hastanesi bahçesi	Nefer, Trabzonlu Kamil
29.04.1851	Haslar Hastanesi bahçesi	Nefer, Hasan
Toplam		14 kişi

Bu listede sadece Mirat-ı Zafer gemisinde vefat edenler gösterilmiştir. Hatırlanacağı üzere birinci ve ikinci tabloda Sirağ-ı Bahri gemisinden 5 kişinin vefat ettiği bilinmektedir. Eldeki belgelere göre, sonuç olarak iki gemiden toplam 19 kişinin vefat ettiği görülebilir.

Aşağıda yabancı kaynaklarda bu konu hakkında yazılanlar gösterilmiştir.

Kasım 1850’de Türk Donanmasına ait iki gemi: Mirat-ı Zafer ve Sirağ-i Bahri Hardway- Gosport açıklarında demirledi. Ziyaret birkaç ay sürdü ve bu süre zarfında mürettebat üyelerinin çoğu koleraya yakalandı ve tedavi için Haslar (hastane 1996’ya kadar İngiliz Deniz Kuvvetleri’ne aitti) Hastanesine kaldırıldı, hastaneye kabul edilenlerden çoğu öldü. Diğer denizciler ise eğitim kazaları nedeniyle öldü. Toplam 26 kişi vefat etti ve Haslar Hastane arazisinin güneybatı kısmında toprağa verildi. 19. yüzyılın ortasında hastane bahçesine defnedilenler, 1902’de Alver gölü yanındaki şimdi huzur içinde yattıkları Clayhall Mezarlığı’na nakledildiler.⁽⁵⁾

Gosport’un neden birçok kişi tarafından ‘Türk Kasabası’ olarak bilindiğine dair hikâyede bir olay örgüsü büyük bir rol oynayabilir. Burası 26 denizcinin yattığı Türk Mezarlığımızdır. 1850’nin sonlarında Türk Donanmasına ait iki gemi bölgeyi ziyaret etti ve gemiler bir süre Hardway açıklarında demirledi. Birkaç denizci tedavi için Haslar Hastanesine kaldırıldı ve toplamda 26 denizci öldü. Denizciler önce hastane arazisinde toprağa verildiler, ancak hastaneye zimotik hastalıklar izolasyon bloğunu inşa etmek için alan gerekiyordu. Mezarlar başlangıçta korkuluklarla çevriliydi ve Türk veya Müslüman Mezarlığı olarak adlandırılıyordu. 1902’de cesetler mezarlardan çıkarıldı ve Clayhall’e yeniden defnedildi.

Gerçek şu ki, Kasım 1850’de Osmanlı İmparatorluk (Türk) Donanması’na ait iki gemi, Mirat-ı Zafer (1834’te denize indirilen 44 toplu firkateyn) ve Sirağ-ı i Bahri (1837’de denize indirilen 64 toplu bir brik) Gosport’a demirledi. Bu nezaket ziyaretinde bulunan iki geminin 460 personeli vardı. Ziyaret altı ay sürdü ve bu süre zarfında mürettebatın bir kısmı öldü. Haslar Mezarlığındaki anıt onların koleradan öldüklerini kaydeder, ancak 24 Nisan 1951 tarihli Morning Post‘taki bir makaleye göre, ölenler veremden mustaripti. Tedavi için Haslar Hastanesi’ne kaldırıldılar. Gazete, 16 kişinin öldüğünü ancak mezarlıkta gömülü 26 Türk denizcinin bulunduğunu bildirir. Diğerlerinin eğitim kazalarında ölmüş olabileceği öne sürülmektedir. Sirağ-ı Bahri gemisinin kaptanı Londra’da öldü ve cenazesi askerleri tarafından gömülmek üzere Haslar Hastanesine götürüldü. 1902’de burada vefat edenler, Clayhall’a taşındı. 1985’te Türk Mezarlığı yeniden düzenlendi ve 4 Nisan 1993’te törenle açıldı. Türk Büyükelçiliği mensupları, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı temsilcileri ve aileleri her bahar şehitliği ziyaret ederek, şehitleri onurlandırmak için dualar ediyor, çelenk ve çiçekler bırakıyorlar. 2011 yılında Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı, limandan Portsmouth’a gitmeden önce saygılarını sunmak için mezarlığı ziyaret etti.⁽⁶⁾

Gosport’taki Haslar (Royal Navy) Hastanesinden çok uzak olmayan bir mevkide Clayhall Road Mezarlığı bulunmaktadır. Buranın yüzölçümü 17 dönümdür. Haslar Hastanesinin açıldığı 1733’ten (bazı kaynaklarda 1745⁽⁸⁾) 1859’a kadar, o civarda ölen donanma personeli hastane arazisine gömüldü, ancak sonunda yer tükendi ve yarım mil ötedeki Clayhall Road’da yeni mezarlık açıldı. Biraz ötede, üzerinde gururla Türk bayrağı dalgalanan küçük, kapalı bir mezarlık bulunur. Her şey Kasım 1850’de iki Türk firkateyninin Kraliyet Donanması’nda eğitim görmek ve nezaket ziyareti için Portsmouth’a gelmesiyle ilgilidir. Bunlar, 460 kişilik birleşik mürettebatla 44 toplu Mirat-Zafer ve 64 toplu Sirağ-ı Bahri idi. Sonraki aylarda Haslar hastanesinde 26 kişi öldü. Eğitim kazalarında bir veya iki kişi öldü, ancak çoğu kolera veya verem nedeniyle öldü.⁽⁷⁾

Yukarıda adı sık sık geçen Gosport neresidir? Gosport, Güney Doğu İngiltere’de, Hampshire’ın güney kıyısında yer alan bir kasaba ve büyükşehir olmayan bir ilçedir. Gosport, Portsmouth Limanı’nın batı tarafında, Gosport Feribotu ile bağlantılı olduğu Portsmouth şehrinin karşısında bir yarımada üzerinde yer almaktadır. 20. yüzyılın son çeyreğine kadar Gosport, Majestelerinin Deniz Üssü (HMNB: Her Majesty’s Navy Base) Portsmouth’un savunma ve tedarik altyapısıyla ilişkili büyük bir deniz kasabasıydı. Bu nedenle, yıllar boyunca geniş tahkimatlar yapıldı. ⁽⁸⁾

Ya Portsmouth? Portsmouth, İngiltere’nin Hampshire kentinde bir liman kenti ve üniter otoritedir. Portsmouth’un büyük kısmı, İngiltere’nin güney kıyısındaki Solent’teki Portsea Adası’nda yer almaktadır. Bu, Portsmouth’un esas olarak anakarada bulunmayan tek İngiliz şehri olduğu anlamına gelir. Londra’nın 119 km güney-batısında ve Southampton’ın 35 km güneydoğusunda yer alır; Portsmouth, South Hampshire yerleşim bölgesinin bir parçasıdır. Portsmoth’ta Dünyanın ilk seri üretim hattı, Kraliyet Donanma (RN) filosu için palanga blokları üreten, donanma üssünde Block Mills kuruldu. 19. yüzyılın başlarında, İngiltere’nin hegemonik gücü boyunca, Portsmouth dünyanın en ağır tahkimatlı şehriydi ve Britanya İmparatorluğu’nun zirvesindeyken “dünyanın en büyük deniz limanı” olarak kabul ediliyordu. 1859’a gelindiğinde, kıta Avrupası’ndan bir istila beklentisiyle Portsmouth çevresinde Palmerston Forts olarak bilinen bir savunma kara ve deniz kaleleri halkası inşa edildi.⁽⁹⁾

b) Gosport, Turk Town

Gosport’un “Turk Town” diye anılması konusu da ilginçtir. Sn. Zeynep Aygen bu hususta şunları yazmıştır: “Gosport doğumlu halk ozanı Cyril Towney’e göre Gosportlular kendilerini her zaman Türk olarak tanımlamışlardır. Towney ile bu konuda görüşmüş olan folklor uzmanı J. E. Mann bir Gosportlu olarak kendisinin de anımsayabildiği en erken yaştan bu yana bu gizemli bağlantıyı bildiğini, ancak yerel yazılı kaynaklardan hiç birinde bu ada rastlanmadığını belirtmektedir. Mann’ın bu konuya ilişkin bulduğu tek belge imzasız bir elyazmasıdır. Bu belgede Gosport’un Türklerle olan ilişkisinin Haçlı Seferlerine dayandığı, İngilizlerin Anadolu’dan beraberlerinde getirdikleri savaş esirlerinden dolayı, kente bu takma adın verildiği belirtilmektedir.”⁽¹⁰⁾. Bu sava katılmak kısmen mümkün görünüyor. Zira 1850 yılında bu bölgeyi ziyaret eden iki Osmanlı gemisinin bu kadar kuvvetli bir kültürel birikimi oluşturacağı pek mümkün görülmüyor. Bir kasabanın “Turk Town” diye anılması orada sayıca fazla Türkün uzun süre yaşaması, bulunması ile ilgili olabilir. Tabii bu konuda daha fazla araştırma yapılması gerekmektedir.

c) HMS Sultan:

Ana silahlarını merkezi bir kutu bataryasında taşıyan, Viktorya dönemi Kraliyet Donanması’nın yüksek bordalı bir zırhlıydı. Adını, kızağa konulduğunda İngiltere’yi ziyaret eden Osmanlı İmparatorluğu’nun Sultanı Abdülaziz’den almıştır. Abdülaziz, Fransızlar ve İngilizler ile iyi ilişkiler kurdu. 1867’de Batı Avrupa’yı ziyaret eden ilk Osmanlı padişahıydı; gezisinde Kraliçe Victoria tarafından kabul edilmişti. HMS Sultan Chatham Dockyard’da inşa edildi, 29 Şubat 1868’de kızağa konuldu, 31 Mayıs 1870’te suya indirildi ve 10 Ekim 1871’de tamamlandı. Hurdaya ayrıldığında 76 yaşındaydı. (1946). Sn. Zeynep Aygen gemi ile ilgili şunları yazar: “ Bölgede Türkler ile ilgili diğer bir ad da ‘HMS Sultan’ dır. Halen bir yer adı olan ve burada bulunan bir Kraliyet Donanması okuluna adını veren HMS (Her Majesty’s Ship: Majestelerinin gemisi) Sultan, aslında bir geminin adıdır.” Günümüzde HMS Sultan adında bir bahriye okulu Gosport’ta bulunmaktadır. Okulun özgün ismi “Defence School of Marine Engineering (DSMarE) and the Royal Naval Air Engineering and Survival School (RNAESS)” dir. Okulun logosunda kırmızı fesli, sakallı bir denizci tasvir edilmektedir.⁽¹²⁾

d) Portsmouth şehri ve futbol kulübündeki logo:

Portsmouth şehrinin resmi armasında mavi bir kalkan üzerinde sekiz köşeli bir altın yıldız ve hilal bulunur. Portsmouth’un yıldız ve hilal benimsemesinin Kral I. Richard’dan (1157-1189) geldiği söylenir. Kıbrıs’ı ele geçirdikten sonra Bizans İmparatoru’nun Vali Isaac Komnenos’un sancağından aldığı “mavi bir zeminde altından bir hilal, sekiz köşeli parlak bir yıldız” dır. ⁽¹³⁾Kral Richard İngiltere’ye dönüşünde, Kıbrıs’ın fethine Portsmouth’tan gelen gemilere önemli ölçüde katılan asker ve denizcileri takdir etmek için, Portsmouth kasabasına Isaac Komnenos’un “masmavi bir zeminde altın bir hilal, sekiz noktadan oluşan parlak bir yıldız” armasını verdi. Bu, bugüne kadar Portsmouth’un arması olmaya devam etmektedir.⁽¹⁴⁾ Portsmouth futbol kulübünün 1913’teki ilk rozeti, sekiz köşeli altın bir yıldız ve altın bir hilal bulunan Portsmouth Belediye meclisine ait resmi sembollere dayanıyordu. Futbol kulübünün ilk rozeti, beş köşeli beyaz bir yıldızın altında yatay olarak uzatılmış beyaz bir hilal içeriyordu ve her iki sembol de mavi dört köşeli bir kalkanın ortasına yerleştirilmişti. Portsmouth Belediye meclisi, bazı renk ve tasarım değişiklikleriyle de olsa, ay ve yıldız motiflerinin ayrıcalıklı kullanımını (ancak mülkiyetini değil) Portsmouth futbol kulübüne verdi. ⁽¹³⁾

Gerek bu makalenin başında söz edilen üç makale, gerekse de bu son makale, Osmanlı-Büyük Britanya ilişkileri tarihinin bir kesitine ışık tutmayı hedeflemiştir. Bir parça ışık tutabilmişsek ne mutlu bize.

Uluç Hanhan

www.uluchanhan.com

1- https://www.denizcilikdergisi.com/yazarlar/uluc-hanhan/mirat-i-zafer-firkateyni-ve-surag-i-bahri-briki/

2- https://www.denizcilikdergisi.com/yazarlar/uluc-hanhan/1849-yilinda-ingiliz-donanmasinin-karasularimizi-ziyareti/

3- https://www.denizcilikdergisi.com/yazarlar/uluc-hanhan/portsmoutha-giden-mirat-i-zafer-firkateyni-suvarisi-mustafa-beyden-mektup-var/

4-https://www.findagrave.com/cemetery/2415261/memorial-search?firstname=&middlename=&lastname=&cemeteryName=Turkish+Naval+Cemetery&birthyear=&birthyearfilter=&deathyear=&deathyearfilter=&memorialid=&mcid=&linkedToName=&datefilter=&orderby=r&plot=&page=1#sr-75307837

5- http://www.haslarheritagegroup.co.uk/index.php?option=com_content&view=article&id=49&Itemid=109

6-http://sussexhistoryforum.co.uk/index.php?topic=9706.0

7-http://www.stgeorgesnews.org/2017/autumn_page3.html

8- https://en.wikipedia.org/wiki/Gosport

9- https://en.wikipedia.org/wiki/Portsmouth

10- https://m.bianet.org/bianet/toplum/43545-gosportta-osmanli-izleri